طنز در دوبله

در ادبیات جوامع مختلف، همیشه اصطلاحات و ضرب المثل هایی وجود دارد که با رگه هایی از طنز و کنایه همراه است و چون ریشه های تاریخی و فرهنگیِ کهن دارند، مختص به خود همان سرزمین است. برای مثال، یک فرد فرانسوی که به زبان فارسی کاملا مسلط است، و معنی جمله ها و کلمات را هم به خوبی می فهمد، اما نمی تواند درکی از شوخی های طنز گونه و ضرب المثل های فرهنگی و تاریخی، که گفته می شوند را داشته باشد، چون این تعابیر و اصطلاحات را فقط فردی که از سرگذشت و فرهنگ کشورش با خبر است، درک می کند.

معنی طنز

در مفهوم اصلی طنز عبارت است از هنری که تلاش میکند تا عدم همگرایی و تقارن‌ها در عرصه‌های گوناگون اجتماعی را، که در ظاهر به نظر متقارن می رسند نشان دهد؛ نمایشی که به جهت به تصویر کشیدن عدم تناسب در تناسب‌ها، خنده دار به نظر می‌رسد. طنز، هنری نوشته شده است و اجرای آن در دیگر مدیوم های نمایشی (در تئاتر، سینما یا تلویزیون) کمدی نامیده می‌شود.

طنز در سینما

در سینما طنز : به مطرح کردن موضوعات بسیار مهم و جدی و در واقع تجزیه و تحلیل آنها به شکلی که یک خنده تلخ بر لبان مخاطبان بنشیند، گفته میشود. البته آن خنده تلخ نشأت گرفته از درک و فهم مخاطب از موضوعی است رفیع، که هنرمند طنازانه آن را روایت می کند. در حقیقت این خنده تلخ، به مفهوم به چالش کشیدن یک موقعیت است، زیرا یک هنرمند، موقعیتی را در نوع و شکل روایت هنری خودش به چالش می‌کشد و مخاطب هم قرار نیست در یک اثر طنز، بسیار بخندد و لذت ببرد. در حقیقت در طنزی که در مدیوم سینما وجود دارد، لذت به آن معنا که در کار کمدی است، وجود ندارد. آن خنده‌ای که بر لب می‌آید خنده تلخی است، اما در عین حال طنز بسیار والا و با شکوه و هنرمندانه است. اگر طنز مانند فیلم سینمایی (عصر جدید) با بازی چارلی چاپلین واقعی باشد، به هیچ وجه کمدی نیست. طنز شگفت‌انگیز است. این فیلم تسلط ماشینیسم بر انسان را روایت می‌کند. در واقع وضعیتی را که یک فرد در آن قرار گرفته است، چاپلین با زبان طنز فیلم را روایت می‌کند. در فیلم (جویندگان طلا) هم موقعیت به همین شکل است، در واقع حرص و طمع انسان را، در این فیلم، با زبان طنز تفسیر و تحلیل می کند، بنابراین ما در طنز تفسیر و تحلیل داریم.

 اگر بخواهیم با همین نگرش، به حرفه دوبله ایران نگاه کنیم که هفتاد و پنج سال پیش قدم به این سرزمین گذاشت، باید گفت که در اولین فیلم دوبله شده ای که در ایران به نمایش در آمد هم همین اتفاق افتاد و برای درک بیشتر مخاطب و شیرین شدن دوبله فیلم، تعداد اندکی از دیالوگ ها را با اصطلاحات ایرانی عجین کردند. این اتفاق تا به همین امروز هم ادامه دارد و در بعضی از فیلم ها، سریال ها و به خصوص انیمیشن ها، دیده میشود. از آنجایی که موضوع این مقاله طنز در دوبله است، باید ببینیم که چه گویندگانی در این اتفاق، ببشترین خلاقیت را داشتند و منشا اثر بودند.

 قبل از هر چیز باید گفت که در راستای این اتفاق، دو نکته مهم وجود دارد: اول افرادی که فیلم های کمدی را با لحن و سبک و سیاق طنز گونه و خلاقانه خودشان دوبله میکردند و دوم اینکه، عده ای بودند که برای دلچسب و بامزه شدن کاراکتر، از اصطلاحات و استعاره های با نمک ایرانی برای دوبله کردن به جای کاراکترهای های خارجی استفاده میکردند.

اصطلاح پس سری با پس گردنی

پس گردنی یا پس سری به دیالوگهای اضافه ای گفته میشود که گوینده در زمانی که بازیگر پشت دوربین است یا لبهای او دیده نمیشود، آن را ادا میکند. بدون آنکه این دیالوگها بخشی از فیلم بوده باشند. این دیالوگهای اضافه گاه جنبه شوخ و طنز و مزه پردانی دارند و گاه جدی و در جهت روشنتر کردن تماشاچی و شنونده است. از معروف ترین پس گردنی گویان دوبله ایران، میتوان به ایرج دوستدار (بجای جان وین) و حمید قنبری (بجای جری لوئیس) اشاره کرد.

مرحوم (محمد علی زرندی)

 محمد علی زرندی، دوبلور و گوینده خلاق ایرانی شامل نکته اول میشود؛ زرندی که در بیست و پنج سالگی با فیلم (شرمسار) به کارگردانی اسماعیل کوشان فعالیت خود را در حرفه بازیگری آغاز کرد، از سال 1331 با تاسیس استودیو سانترال، در مقام مدیر دوبلاژ وارد عرصه دوبله شد، شهرت و عمده کارهای محمد علی زرندی، به گویندگی او به جای شخصیت (نورمن ویزدم) در سری فیلم های نورمن بر میگردد. زرندی که رئیس سندیکای گویندگان فیلم در چند دوره بود، خلاقیت عجیبی در تغییر لحن و صدا، و همینطور شیرین و کمدی کردن کاراکترهای خارجی داشت، کافی است تا یک قسمت از سری فیلم های نورمن را،  هم به زبان اصلی و هم دوبله شده بینید، تا متوجه خلاقیت و دلپذیر بودن صدای زرندی شوید، اینکه با حس شوخ طبیعی و ظرافتی که برای نزدیک شدن به هر نقش در نظر میگرفت، چقدر سبب ماندگار شدن شخصیت های سینمایی و تلویزیونی شد، طوری که خیلی از منتقدان سینما، معتقدند که صدای زرندی و شیرین کاری ها او، نورمن ویزدم را در نزد ایرانی ها شیرین تر و دوست داشتنی تر از آنچه که بود، کرد. زرندی همچنان در چند فیلم به‌ جای (تری توماس) و (دنی کی) گویندگی کرد.

مرحوم (اصغر افضلی)

اصغر افضلی، دوبلور و مدیر دوبلاژ ایرانی که  از مهم ترین و برجسته‌ترین کمدی گوهای دوبله ایران به حساب می آید، از سال ۱۳۳۹ شروع به فعالیت گویندگی و دوبله کرد و به جای بازیگران مطرحی مثل وودی آلن و استن لورل صحبت کرده‌است؛ میزان نبوغ و خلاقیت اصغر افضلی به اندازه ای در تغییر لحن و صدا زیاد بود که تشخیص اینکه خالق کاراکترهای زیادی مثل کارآگاه گچت، بیگلی بیگلی، وروجک، چارلی چاپلین، و آقای تناردیه یک نفر باشد، کار راحتی برای مخاطب عام و حتی گاهی اوقات خاص نبود. قریحه و ذوق هنرمندانه ای که در دورن اصغر افضلی وجود داشت، او را تبدیل به یک گوینده طناز و شیرین سخن کرده بود، او همیشه منهای تکنیک های درست و بجای گویندگی، با لحن طنز گویانه و خاصی که داشت، به کاراکترهای سینمایی روح و جان دیگری می بخشید، او تیپ ها و شخصیت های زیادی را گویندگی کرده که از جمله آنها میتوان به دوبله به جای وودی آلن، فرانکو فرانچی، ، بود ابوت، استن لورل، غلامحسین بهمنیار، داریوش اسدزاده، عزت‌الله وثوق و توتو اشاره کرد که از مشهور ترین هنرنمایی های اصغر افضلی اشاره کرد.

منوچهر اسماعیلی

 وقتی صحبت از شیرینی و خلاقیت می شود، بی هیچ تردیدی نمیتوان نام (منوچهر اسماعیلی) را نادیده گرفت؛ هنرمندی عجیب و مستعد، که خالق چند صد شخصیت سینمایی و تلویزیونی است. هنرمندی که صدای او، در عین صلابت و اُبهت، میتواند تبدیل به صدای مظلوم و معصوم شخصیت شیرینی چون بیک ایمانوردی شود. ابتکار اسماعیلی در خلق صدایی که جایگزین صدای حقیقی ایمان وردی شده، غیر قابل انکار است، شیرینی و طراوتی که او به این کاراکتر خاص بخشید، در کنار استعداد ایمان وردی، این شخصیت را به یکی از پر طرفدارترین شخصیت های سینمایی قبل از انقلاب مبدل کرده است. شخصیت های زیادی در سینما ایران و جهان با صدای منعطف و منحصر به فرد منوچهر اسماعیلی ماندگار شدند.

مرحوم (امیرهوشنگ قطعه‌ای)

امیر هوشنگ قطعه ای دوبلور و بازیگر که  فعالیت‌های هنری خودش را از سال ۱۳۳۲در حرفه بازیگری و بازی در فیلم مشهدی عباد اثر صمد صباحی آغاز کرد. شروع حرفه ای او در عرصه دوبلاژ در سال 1337 در استودیو شهاب آغاز شد. و جزو گروهی بود که در سال 1340 اولین سریال تلویزیونی ایرانی را دوبله کردند. انعطاف صدای او همچون اشخاص نام برده بالا، بسیار زیاد بود و توانایی او در خلق شخصیت ها و تیپ های گوناگون فوق العاده بود، صدایی که در عین صولت و جدیت، میتوانست خالق شخصیت های کمدی بسیار زیادی با دوز بالا شود، نمونه بارزش در فیلم سینمایی احمق و احمق تر است و قطعه ای در این فیلم به جای نقش هری و والی زاده هم به جای لوید هنرنمایی می کند. هر دوی این گویندگان با  جلو رفتن فیلم، دیوانه وار این دو شخصیت را به مرز قهقهه مخاطب می کشانند. قطعه ای جزو آن دسته از گویندگانی بود که با حفظ و امانت داری مفهوم و معنای دیالوگ های اصلی فیلم، ما به ازای منطقی و شیرینی از شوخی های شنیده شده و فرهنگی را برای مردم ملموس تر میکرد. و خلاقانه رگه هایی از کمدی های دوست داشتنی خودش را با درک همان مفهوم جایگذاری میکرد. یکی از دوبله های مهم او شخصیت ترسناک و کمی بانمک اسمیگل فیلم سینمایی ارباب حلقه ها است، که اگر نسخه اصلی این فیلم را ببینید، متوجه خواهید شد که تا چه اندازه قطعه ای، صدای خودش را به صدای گوینده ی اصلی این موجود ترسناک نزدیک کرده است.

مرحوم ایرج دوستدار

در سطور بالا گفتیم عده ای از گویندگان، برای دلچسب و بامزه شدن کاراکتر، از اصطلاحات و استعاره های با نمک ایرانی برای دوبله کردن به جای کاراکترهای های خارجی استفاده میکردند. و در اینجا باید نام مرحوم (ایرج دوستدار)، گوینده و مدیر دوبلاژ  ارزشمند ایران را خاطر نشان کرد. او که بازیگر تئاتر بود از سال 1324 وارد عرصه دوبله و گویندگی شد، و از سال 1337 روی صندلی مدیریت دوبلاژ نشست. دوستدار که نزدیک به هشتصد فیلم را دوبله کرده است، یکی از بزرگ ترین و مستعدترین گویندگان به شمار می آید. گویندگی به جای کاراکتر پا گنده با بازی باد اسپنسر، یکی از به یاد ماندنی ترین آثار او است. اما سبک و سیاق طنازانه و خلاقانه ایرج دوستدار، در کنار رگه هایی از طنز که خودش به کاراکترها می بخشید، بسیار منحصر به فرد بود. ایرج دوستدار از گویندگانی بود که از روش پس گردنی یا پس سری در فیلم هایی که دوبلور آنها بود، بسیار استفاده کرد و در بین هنرمندان بسیار مشهور به این کار بود.اما متأسفانه افرادی از این عرصه بودند که  این سبک کار ایرج دوستدار را که فقط مختص به خود او بود، به شکل بدی در سینما بکار می‌بردند، که این اتفاق باعث دلگیر شدن ایرج دوستدار شده بود. اما تا همین لحظه و بعد از این همه سال، ایرج دوستدار بهترین فرد در انجام این کار است.

به غیر از سریال و فیلم های سینمایی، این اواخر این اتفاق در انیمیشن های زیادی می افتد و دوبلورهای انیمیشن از اصطلاحات و ضرب المثل های ایرانی زیادی در جهت شیرین و کمدی تر کردن هر چه بیشتر آثار استفاده می کنند که گاهی هم برای بامزه تر شدن این انیمیشن ها برای بعضی از کاراکترها از گویش های محلی هم استفاده می کنند، هر چند این رویداد، در عرصه دوبله منتقدان زیاد خودش را دارد و عده ای معتقدند که کیفیت اثر را پایین می آورد. برای مثال انیمیشن رئیس مزرعه شامل تمامی این موارد میشود. در پایان باید گفت که تا جایی که به مضمون، مفهوم و کیفیت اثر لطمه ای نخورد و این اتفاق در جهت شیرین تر شدن و برقراری بهتر مخاطب با کاراکترها شود، شاید بهتر است به آن متعصبانه ای نگاه نشود.

در اینجا میخواهیم به شکل خلاصه به ترجمه طنز در دوبله فارسی انیمیشن (انیمیشن بچه رئیس) که وسط خانم فرزانه خدابنده نگارش شده بپردازیم.

چکیده

ترجمه طنز کلامی، در محیط دیداری شنیداری، یکی از چالش های بسیار جدی و مهم برای مترجمان این صنف است و هدف اصلی آنها از این تحقیق و پژوهش، بررسی ماهیت چالش هایی است که ترجمه طنز را تحت تاثیر خود قرار می دهند. به همین دلیل، مترجمان، تصمیم گرفتند که عبارت های طنزآمیز چهارده قسمت از انیمیشن سریالی طنز محبوبِ بچه رییس، که توسط پنج مترجم حرفه ای شناسایی شده و بعد از آن ترجمه آن ها را که در دو کانال تلویزیونی نهال و جم جونیور پخش شده، با هم مقایسه کنند. و هدف آنها از این مقایسه، شناسایی استراتژی های به کار رفته در ترجمه عبارات طنزآمیز بود. سرانجام نتیجه این چنین نشان داد که کانال نهال، دیالوگ های انیمیشن را به گونه ای ترجمه کرده که به فرهنگ کودکان ایرانی نزدیک باشد. به عبارت دیگر، ترجمه در این کانال مقصد مدار بوده است. این در حالی است که ترجمه کانال جم جونیور چیزی بین بومی سازی و بیگانه سازی بوده است.

در مقدمه باید گفت که طنز بخش لاینفک آثار ادبی،  فیلم و به طور کلی زبان است. هدف انواع مختلف طنز نظیر جوک، شوخی و لطیفه سرگرم کردن افراد و خنداندن آنها می‌باشد. چون هدف از این پژوهش، بررسی ترجمه طنز در انیمیشن می باشد، لازم است ابتدا به تعریف دو طنز دیداری شنیداری بپردازیم. منظور از طنز شنیداری، دستکاری اجزای زبان گفتاری یا شنیداری شامل کلمات عبارات، کلمات قصار، حاضر جوابی، تمسخر، تحقیر، سرکوفت، و نیز خود کوچک شماری و حکایات بامزه‌ است و هدف از به کارگیری آنها ایجاد اثر طنزآمیز روی بیننده یا شنونده است. از سوی دیگر،  طنز دیداری از ایماژهای دیداری نظیر حرکات بدن و حرکات صورت برای خلق طنز استفاده می کند  که به خنده بینندگان منجر می شود. 

از نکات مهم دیگری که ترجمه طنز را تحت تاثیر قرار می دهد، بافت جامعه است. ترجمه متن خارجی، باید همسو با ارزش‌های فرهنگی زبان مقصد یا همان اثر دوبله شده باشد. به عبارت دیگر، هر گونه دخل و تصرف در ترجمه زبان مبدا باید به نفع مخاطبان و نیز فرهنگ زبان مقصد صورت گیرد.  هرچه مترجم به زبان و فرهنگ مبدا و مقصد بیشتر تسلط داشته باشد، ارتباطی منسجم تر و نزدیک تر بین مخاطبان و متن ترجمه برقرار می کند.

پیشینه پژوهش و دوبله در ایران

 ترجمه دیداری شنیداری، شاخه ای جدید در ترجمه است که از اوایل قرن بیستم، با آغاز هنر هفتم و صنعت سینما ظهور کرد، در کشور ایران، رویکرد رسمی کشور برای ترجمه فیلم های خارجی، رویکرد دوبله محور است. قبل از ورود صنعت دوبله به ایران در اواسط دهه ۱۹۴۰، ابزار ترجمه فیلم های صامت و با صدا، مترجمی بود که به او دیلماج می‌گفتند. دیلماج همزمان با پخش فیلم، آن را ترجمه می کرد. برای اولین بار در ایران،  کمدی فرانسوی نخستین وعه دیدار با دوبله فارسی پخش شد. از آن به بعد، دوبله به عنوان گزینه رسمی ترجمه دیداری شنیداری انتخاب شد، و همه شبکه های تلویزیون ملی و نیز ویدیو های پخش خانگی موجود در بازار این نوع ترجمه را به کار می بردند. در دوبله صدای زبان اصلی با نسخه جدید در زبان مقصد جایگزین می‌شود و از آنجایی که صدای اصلی حذف میشود، محتوای فیلم ها، در معرض سانسور و دستکاری است.

ترجمه طنز فیلم و تاثیر آن

ترجمه فیلم از مهم ترین و اساسی ترین انواع ترجمه است که در گسترش و توسعه کسب و کار بسیار موثر واقع میشود. ترجمه فیلم میتواند به تنهایی برای یک فرد منبع درآمد محسوب شود و بسیاری از افراد هستند که با ترجمه فیلم های خارجی و فروش آن در سایت های مختلف کسب درآمد می کنند.

تیغ سانسور بر دوبله

در دهه های اول دوبله در ایران، یعنی از دهه 30 تا اواخر 50،  به جهت فضای باز و بدون سانسوری که وجود داشت، دوبله فیلم ها صمیمی تر و راحت تر انجام میگرفت، برای مثال اگر ناسزایی در فیلم های خارجی داده میشد، گوینده ما با ترجمه تحت الفظی، همان ناسزا را به جای شخصیت می گفتنند. یا در فیلم های عاشقانه، به دلیل نبود سانسور، گوینده حس طبیعی تر و راحت تری نسبت به شخصیت داشت، اما بعد از انقلاب و سختگیری هایی که در حیطه دوبله گذاشته شد، کار را برای گویندگان کمی سخت کرد. هر چند از هنرمندان قدیمی آن زمان که الان هم مشغول به کار هستند، کیفیت کاری آنها تغییری نکرده و به همان اندازه درخشان هستند، اما محدودیت در این کار، خواه نا خواه میتوانند ضربه های کوچکی به خلاقیت گویندگان بزند. به همین جهت گویندگان قبل از انقلاب احساس راحت تری با گویندگی و حرف زدن به جای کاراکترهای گوناگون داشتند و به واقعیت شخصیت فیلم ها راحت تر نزدیک میشدند و این اتفاق برای مردم و مخاطبین هم به جهت رفتار عامیانه، قابل پذیرش و باور تر بود.

تاثیرگذاری مدیر دوبلاژ بر فیلم و دوبله

در این بین از تاثیری که مدیر دوبلاژ برای باورپذیر تر شدن و راحت تر شدن مضمون فیلم و کاراکتر ها میگذارد هم نباید غافل شد. منهای مدیریت متن و دیالوگ ها، مدیر دوبلاژ با توجه به ژانر فیلم و متن موجود، وظیفه هماهنگی و یکدستی بین نقش ها را هم به عهده دارد. برای مثال در فیلم های طنز، مدیر دوبلاژ با تجربه و خلاقیتی که دارد، در کنار یکدست کردن کاراکتر ها، ریتم طنز را هم در فیلم به خوبی نگه میدارد و مراقب است که فیلم از ژانری که دارد و تاثیری که قرار است بر مخاطب بگذارد دور نشود. با توجه به شناختی که از هر گوینده دارد، همان میزان خلاقیت را از ذهن و کلام او بیرون میکشد و به هر چه بهتر شدن دوبله به اثر کمک میکند.  

و در نهایت باید گفت که طنز در هر حرفه و هنری، نه فقط در دوبله، به عمیق تر شد و توجه بیشتر مخاطب به اثر کمک شایانی میکنه و سبب درونی تر شدن آثار در افراد میشه. خصوصا طنزی که برگرفته از مشکلات و معضلات باشه و تلخی بیشتر نسبت به دیگر شاخه های طنز دارد. به همین دلیل است که فیلم های طنز کلاسیک ماندگاری بیشتری دارند.